dek-sepa leciono

DEK-SEPA LECIONO

PRINTEMPA FESTO

          Patro:    Joĉjo, kion vi skribas?
          Jozefo:   Hejman taskon, paĉjo.
          Patro:    Pri kio temas?
          Jozefo:   Pri nia printempa festo. Ĉu mi povas laŭtlegi ĝin al vi?
          Patro:    Bone, legu, mi aŭskultas.
          Jozefo:   Sed ĝi estas longa!
____________________

               Ĉiujare, komence de majo, okazas en nia urbo printempa festo. Dum ĝi oni festas la datrevenon de la fondiĝo de nia urbo. Ĝojaj kaj gajaj estas tiuj ĉi tagoj en nia urbo. Jam dum la vespero antaŭ la festotago regis ĉie bonhumoro, ĉefe inter la junularo. Dum la antaŭaj tagoj ili jam kolektis multe da brulaĵo:
malnovajn balailojn, barelojn, meblojn, nu ĉion, kio brulas kaj en la mastrumado ne plu estas bezonata. La kolektitan brulaĵon oni portis sur proksimajn altaĵojn kaj montetojn. Post la 21-a horo ili ekbruligis la amasojn kaj baldaŭ la tuta urbo estis borderita per brulantaj kaj lumantaj fajroj. La skoltoj el nia urbo aranĝis specialan tendarfajron, ĉe kiu ili kantis, deklamis kaj ludis. Ili prezentis ankaŭ diversajn skeĉojn. De malproksime estis aŭdeblaj iliaj kantoj. Tri skoltoj akompanis la kantadon per gitaroj. Pli ol du semajnojn ili ekzercis en sia klubejo la kantotajn kaj ludotajn kantojn. Frumatene de la festotago marŝis tra la stratoj de la urbo kapeloj kaj vekis la dormantajn loĝantojn per gajaj marŝmelodioj. Je la 9-a horo ekiris festa procesio, kaj pli ol unu horon moviĝis la marŝantaro al la urboplaco. Marŝis kelkmiloj da festantoj. Inter ili ĉefe gejunuloj kaj centoj da uniformitaj anoj de diversaj organizaĵoj kaj societoj: fajrobrigadistoj en deĵoruniformoj, skoltoj, gekuracistoj kaj flegistinoj en blankaj vestoj, futbalistoj, hokeistoj kaj ceteraj sportistoj en klubvestoj, multaj personoj en multkoloraj popolaj kostumoj de nia regiono. Ili svingis flagojn kaj skandis diversajn sloganojn. Vere, bunta, plaĉa spektaklo. Ĉiu marŝanta grupo skandis iun sloganon. Al mi plej multe plaĉis la kantantaj kaj dancantaj folkloraj grupoj, kiuj dum la marŝo prezentis popolajn dancojn kaj kantojn. La marŝantaron akompanis dekoj da veturiloj, per kiuj la diversaj grupoj prezentis sin kaj sian agadon. Sur iuj veturiloj oni montris ankaŭ scenojn pri la historio de nia urbo kaj sur aliaj la nuntempajn atingojn.
               La multnombra marŝantaro haltis sur la placo antaŭ la urbo domo. Eksonis la himno. Post la himno oni elflugigis centojn da kolomboj. Tuta nubo da flugantaj kolomboj leviĝis super la kapojn de la rigardantoj. La festparoladon faris la urbestro. Li parolis pri la historio de nia urbo. Li tuŝis la diversajn malfacilajn etapojn, kiujn la loĝantaro dum la multjara historio devis trapasi. Sed li parolis ankaŭ pri la nuntempo kaj menciis ĉion, kion la loĝantoj de nia urbo atingis, kaj dankis ilin. En kelkaj frazoj li ankaŭ diris, kio estos ankoraŭ farenda, por ke nia urbo fariĝu ankoraŭ pli bela kaj ĝiaj loĝantoj pli feliĉaj. Fine li deziris al ĉiuj ankoraŭ ankoraŭ gajan kaj ĝojan travivon de la festotago. La festotago finiĝis per dancamuzoj. Sur la placoj kaj en restoracioj ludis diversaj kapeloj por dancado. Kaj la kulmino estis noktomeze granda artfajraĵo.
               La ĉi-jara festo finiĝis, kaj ni jam kun plezuro atendas la venontjaran.

          Jozefo:   Nu, paĉjo, kiel vi klasifikus la taskon? Kian noton vi donus al mi?
          Patro:    Vi estas bonkora knabo, Joĉjo, en tiu ĉi kazo la noto ne estas tiel grava.
          Jozefo:   Paĉjo, ĉu vi scias, ke la brazila samideano jam respondis al mi? Per aerpoŝto.
          Patro:    Tio estas en ordo. La unua poŝtkarto de samideano estas ĉiam tuj respondenda. Legu al mi, kion li skribas.

                                    Rio de Janeiro, la 26-an de aprilo 19..

Estimata samideano,
               kun granda ĝojo mi ricevis kaj legis vian bildkarton. En Brazilo ni bone konas vian malgrandan, sed gravan landon en la koro de Eŭropo. Ni importas multajn maŝinojn, aŭtomobilojn kaj motorciklojn el via lando. Sur la bildo de tiu ĉi pk. vi vidas la stadionon, en kiu ludis antaŭ kelkaj jaroj ĉeĥa futbala trupo. Ili ludis tre bone kaj gajnis 1:0. Mi petas, sendu al mi bildon de via ĉefurbo Prago.
               La brazilaj esperantistoj konas vian landon ankaŭ tial, ĉar la fondinto de la brazila Esperanto-movado, Francisko Valdomiro Lorenz, estis ĉeĥo. Li estis aŭtoro de la unua lernolibro de Esperanto por ĉeĥoj en 1890, poste li elmigris al Brazilo kaj tie li daŭrigis sian laboron por la internacia lingvo.Kore vin salutas via brazila amiko.
                                                                                                       J.
          Gomes Oliveira

Novaj vortoj


aero	vzduch	marŝi	pochodovat
aerpoŝto	letecká pošta	marŝantaro	průvod
amaso	hromada	mastro	hospodář
artfajraĵo	ohňostroj	mastrumo	hospodářství, domácnost
aŭdebla	slyšitelný	maŝino	stroj
aŭdenda voĉo	hlas, který musí být slyšen	milico	milice
balai	mést	milito	válka
balailo	koště, smeták	miskompreni	špatně pochopit
bezonata	potřebný	miskompreno	nedorozumění
borderi	lemovat	monto	hora
borderita	lemovaný	noto	známka
brulanta	hořící	nubo	mrak
bunta	pestrý	okupo	zaměstnání
ĉefo	šéf, vedoucí	ordo	pořádek
ĉefurbo	hlavní město	pajlo	sláma
danci	tančit	partio	strana (politická)
dancanta	tančící	pioniro	průkopník
deĵori	konat, mít službu	placo	náměstí
deĵor-uniformo	služební uniforma	plaĉa	líbivý
delegito	delegát	poŝtkarto (pk.)	korespondenční lístek
doloro	bolest	proksimume	přibližně
eksoni	zaznít	rajto	právo
ellasi	vypustit	rajti	mít právo
fajrobrigado	hasičský sbor	regi	vládnout
festa	slavnostní	regiono	kraj
festanto	oslavující	revoki	přivolat zpět
fiera	hrdý, pyšný	rigardanto	divák
flago	vlajka	rubando	stuha, pás
flegi	ošetřovat	servi	sloužit
flugi	letět	signifi	znamenat
fluganta	letící	skandi	skandovat
forta	silný	skolto	skaut
grupo	skupina	slogano	heslo
himno	hymna	societo	spolek
homaro	lidstvo	soleno	slavnost
kapelo	kapela	soni	znít
kazo	případ	spektaklo	podívaná
klasifiki	klasifikovat	strato	ulice
klubovesto	klubovní dres	svingi	mávat
kolekti	sbírat	transira	přechodný
komenciĝi	začít se	tribuno	tribuna
komprenebla	pochopitelný	trupo	mužstvo, družstvo
konservi	zachovat	veki	budit
kostumo	kroj	videbla	viditelný
kuraci	léčit	voĉo	hlas
kuracisto	lékař	voki	volat
leviĝi	zvednout se	uniformita	uniformovaný
loĝi	bydlet	unu al nulo	1:0
loĝanto	obyvatel

GRAMATIKO

1.   Esperanto má několik slov tvořených příponou -um-, která nemá určitý význam; proto je nutno se těmto slovům naučit každému zvlášť; proksime blízko, proksimume přibližně, asi; aero vzduch, aerumi větrat; plena plný, plenumi splnit (ale: plenigi naplnit); gusto chuť, gustumi ochutnat; malvarma studený, chladný, malvarmumi nastydnout, nachladit se; kolo krk, kolumo límec; plando chodidlo, plandumo podrážka; kalkano pata, kalkanumo podpatek; pendi viset, pendumi oběsit (ale: pendigi pověsit, zavěsit); kruco kříž, krucumi ukřižovat; butono knoflík, butonumi zapnout na knoflíky aj.

Jak vidíte, jedná se většinou o druhotný, přenesený význam (často vyjadřující část oděvu přiléhající k části těla, způsob zapínání spinadlem, způsob popravy ap.).

Samotná slova umo, umi, umaĵo jsou někdy používaná v literatuře na vyjádření rozpaků a neschopnosti se vymáčknout, asi jako české tentononc, jaksi, takové to tamto apod.

2.   Příponou -ist- tvoříme podstatná jména, která znamenají
               a)   povolání: traktoristo traktorista, instruistino učitelka;
               b)   sportovce: hokeisto hokejista, ŝakisto šachista;
               c)   stoupence hnutí nebo učení: esperantisto esperantista, anarĥisto anarchista, faŝisto fašista;

3.   Příponou -ism- (čti -ism-, nikoliv -izm-) tvoříme podstatná jména, která znamenají učení, hnutí, filozofické a umělecké směry apod.: kapitalismo kapitalizmus, socialismo socializmus, darvinismo darwinizmus, aristotelismo aristotelizmus.

Rimarko 1: Obě předcházející přípony se používají i jako přídavná jména překládaná do češtiny stejně, avšak v esperantu se rozlišuje podle smyslu: socialista partio socialistická strana (skládá se ze socialistů), socialisma lando socialistická země (vládnoucí režim je socialismus, ale ne všichni obyvatelé jsou jeho stoupenci).

Rimarko 2: Přípony -an- a -ist- mají téměř totožný význam při označení stoupence hnutí, učení nebo směru; rozhodují většinou zvyklosti převzaté z národních jazyků nebo důvody výslovnostní: kristano, luterano, husano (=husita), islamano - kalvinano x kalvinisto, budhano x budhisto, respublikano x respublikisto. Obvykle je forma s -ist- pociťována jako aktivnější (ne pouhý stoupenec, nýbrž bojovník).

Rimarko 3: U operních hlasů se používá v esperantu přípona -ul-, protože se jedná o vlastnosti hlasivek, nikoliv o profesi: tenorulo tenorista, basulo basista, baritonulo barytonista, sopranulino sopranistka, aldulino = kontraltulino altistka.

4.   Přípona -ebl- znamená možnost toho, co je naznačeno slovním základem; tvoří se od sloves přídavná jména mající zpravidla týž význam jako v češtině přídavná jména na -telný: vidi vidět, videbla viditelný, legi číst, legebla čitelný. Stejně lze odvozovat příslovce: videble viditelně, legeble čitelně atd. Samotné slovo ebla znamená možný, slovo eble značí možná, snad: tio ne estas ebla to není možné; eble li eraras možná se mýlí; kiu ebligis tion al vi? kdo vám to umožnil? igi ebla   = ebligi (u)činit možným, umožnit.

5.   Příponou -end- se tvoří od sloves přídavná jména značící nutnost:
la fakturo estas pagenda faktura je splatná (musí být zaplacena)
        letero estas respondenda na dopis je nutno odpovědět
        skribenda rakonto povídka, která musí být napsána

6.   Předpona mis- u sloves znamená chybné, nesprávné, špatné: kompreni rozumět, miskompreni nesprávně rozumět, neporozumět, nepochopit; miskompreno nedorozumění; aŭdi slyšet, misaŭdi přeslechnout, nerozumět; uzi užít, misuzi zneužít, misuzo zneužití.

Samotné misa znamená chybný, špatný: misa ĵeto chybný hod, hod vedle; konduti mise chovat se nevhodně, až bídně; misulo hříšník, darebák.

7.   Přídavná jména slovesná znamenající činnost a podstatná jména slovesná znamenající činitele tvoří se v esperantu od kmenů slovesných těmito příponami:
     -anta,         -inta,         -onta;
     -anto,         -into,         -onto.

       Parolanta homo estas parolanto. Mluvící (řečnící) člověk je řečník.
       Parolinta    homo estas parolinto.   Promluvivší člověk je řečník.
       Parolonta   homo estas parolonto. Člověk, který bude mluvit, je řečník.

K podstatným jménům slovesným přidáváme i další předpony a přípony:
    lerni učit se, lernanto žák, lernantino žákyně, gelernantoj žáci a žákyně, lernantaro žactvo.

Rimarkoj:

a)   Příponu -ant- známe z cizích slov:
      praktikant - kdo praktikuje; simulant - kdo simuluje; rebelant - kdo rebeluje. Dokonce jsme ji převedli i na některá česká slova (mudrlant, pracant).
b)   Esperantské příponě -anta odpovídá česká přípona -(i)ci;
      esperantské příponě -inta odpovídá česká přípona -(v)si;
      pro esper. příponu -onta nemá čeština odpovídající příponu, avšak můžeme ji vyjádřit slovy hodlající, mající, před apod. (parolonta - hodlající mluvit,                     mající mluvit, před mluvením).
c)   Srovnejte koncovky času    -as,         -is,         -os
      s příponami . . . . . . . . .       -ant-,      -int,        -ont
u obou značí a - přítomnost, i - minulost, o - budoucnost.

      Je tedy: parolanto - řečník, který teď mluví.
          parolinto - řečník, který již mluvil.
                  parolonto - řečník, který bude mluvit nebo má mluvit nebo se chystá mluvit.

d)   Tyto poznámky platí obdobně také pro následující přídavná jména slovesná a podstatná jména slovesná.

8.   Přídavná jména slovesná znamenající trpný stav a podstatná jména slovesná znamenající trpnou osobu se tvoří v esperantu od kmenu slovesných těmito příponami:
     -ata, -ita, -ota
     -ato, -ito, -oto.

Kaptata       homo         estas       kaptato.
Chytaný       člověk       je          psanec (uprchlík).

Kaptita       homo         estas       kaptito.
Chycený       člověk       je          zajatec.

Kaptota       homo         estas       kaptoto.
Člověk, kterého se chystají chytat, je budoucí psanec a možná i zajatec.

Rimarkoj:

a) Všimněte si, že -at- vyjadřuje činnost, která právě probíhá a trvá (člověka chytají, takže nyní utíká); -it- označuje činnost, která už proběhla a my nyní pozorujeme její výsledek (člověka chytili, takže nyní je v zajetí); -ot- značí činnost, která ještě nezačala ale je plánovaná, vyjadřuje tedy úmysl (člověka se chystají chytat, takže zatím není v zajetí ani pronásledován, ale brzy pronásledování začne).

b) U sloves, která vyjadřují krátkodobou změnu stavu, má trvalou a dlouhodobou platnost až výsledek změny: delegi delegovat, zvolit delegáta; delegato člověk, kterého právě volí za delegáta a který jím v této chvíli ještě není, protože hlasování teprve probíhá; delegito člověk, kterého už zvolili za delegáta a který jím tedy už je; delegoto člověk, který byl navržen na delegáta, ale hlasování ještě nezačalo, takže zatím delegátem není. Vidíme, že delegátem je člověk, o němž hlasování již úspěšně skončilo, proto najdeme ve slovníku: delegito - delegát.

c) U sloves, která vyjadřují trvalou činnost, naopak nedochází ke změně stavu a tedy ani k výsledku, nýbrž pouze k ukončení nebo započetí činnosti: ami milovat, amato milovaný člověk, milenec; amito člověk kdysi milovaný a už více nemilovaný, bývalý milenec; amoto člověk ještě nemilovaný, ale který teprve bude milován, budoucí milenec. Slova amito, amoto se prakticky vůbec nepoužívají, protože činnost vlastně popírají (už ne, ještě ne, zkrátka člověk nemilovaný), přednost se dává výrazům iama (estinta, eksa) amato bývalý milenec, estonta amato budoucí milenec.

EKZERCOJ

1. Odpovězte na otázky k článku:
Kion priskribis Jozefo en sia hejma tasko? Kion kolektis la junularo de la urbo, kiam kaj kial? Kiu marŝis frumatene tra la stratoj kaj kial? Kiu marŝis en la marŝantaro? Kio plaĉis al Jozefo plej multe? Pri kio parolis la urbestro? Kion prezentis skoltoj?

2. Přeložte:
stát, stojící hoch; zpívat, zpívající děvče; učit se, učící se student; spát, spící nemocný; plakat, plačící dítě; být, přítomný (jsoucí) čas.
Modelo: pít, pijící tygr - trinki, trinkanta tigro

3. Přeložte pomocí příčestí (přídavných jmen slovesných):
a) vlak, který odjel; strýc, který přijel; zemřelá prababička;
    minulý čas
b) děvče, které bude zpívat; hoch, který se chystá číst; pes, který uteče; dítě, které má spát;
     budoucí čas.
     Modelo: oko, které vidělo - vidinta okulo; ucho, které má slyšet - aŭdonta orelo

4. Odpovězte na otázky:
a) Kio estas leganto? Kio estas lernanto? Kio estas okupanto? Kio estas amanto? Kio estas vojaĝanto?
b) Kio estas mortinto? Kio estas skribinto? Kio estas forkurinto? Kio estas dormonto? Kio estas parolanto, parolinto, parolonto?

5. Přeložte:
a) číst, čtená kniha; milovat, milovaná matka; vážit si, vážený přítel; stavět, stavený dům; vypravovat, vypravovaná pohádka;
b) číst, přečtená kniha; psát, napsaný dopis; dovézt, dovezená káva; napadená a bráněná země (napadnout ataki, bránit defendi).
c) píseň, která bude zpívána; cvičení, které mám napsat; program, který se chystám poslouchat; učebnice, kterou mám koupit.

6. Odpovězte na otázky:
Kio estas amato? Kio estas amatino? Kio estas delegito? Kio estas akuzito? Kio estas arestoto? Kio estas punato, punito, punoto? (aresti zatknout, akuzi obžalovat, puni trestat). Modelo: Kio estas kaptito? Kaptito estas kaptita homo (viro, persono).

Diplomato

Estas vespero. Avo kaj avineto havas gastojn. Estas la naŭa horo, la gastoj sidas kaj silentas; estas la deka, la gastoj sidas kaj silentas; estas la dek-unua, la gastoj sidas kaj silentas. La dormema aveto diras al la dormema avineto. Avineto, ni iru dormi, la gastoj volas iri hejmen.

Proverbo

Pli bona estas pasero kaptita ol kolombo kaptota

Klíč
1. Li priskribis la Printempan feston. Kelkajn tagojn antaŭ la festo la junularo kolektis amasojn da brulaĵo: ne plu uzeblajn
balailojn, barelojn kaj aliajn objektojn. Ili ekbruligis la amasojn vespere antaŭ la festo. Tra la stratoj marŝis kapeloj kaj vekis
la dormantajn loĝantojn. En la marŝantaro marŝis multaj miloj da homoj, inter ili sportistoj, kuracistoj, fajrobrigadanoj ktp.
Plej multe plaĉis al li la kantantaj kaj ridantaj infanoj.

2. stari, staranta knabo; kanti, kantanta knabino; lerni, lernanta studento; dormi, dormanta malsanulo; plori, ploranta infano; esti,
estanta tempo.

3. a) forveturinta vagonaro; alveturinta onklo; mortinta praavino;pasinta (estinta) tempo;
    b) kantonta knabino; legonta knabo; forkuronta hundo; dormonta infano; estonta tempo.

4. a) leganto estas homo, kiu legas; lernanto estas homo, kiu lernas; okupanto estas homo, kiu okupas; amanto estas homo, kiu
amas; vojaĝanto estas homo, kiu vojaĝas;
     b) mortinto estas homo, kiu mortis; skribinto estas homo, kiu skribis; forkurinto estas homo, kiu forkuris; dormonto estas
homo, kiu dormos; parolanto estas homo, kiu parolas, parolinto estas homo, kiu parolis, parolanto estas homo, kiu parolos.

5. a) legi, legata libro; ami, amata patrino; estimi, estimata amiko; konstrui, konstruata domo; rakonti, rakontata fabelo;
    b) legi, legita libro; skribi, skribita letero; importi, importita kafo; atakita kaj defendata lando;
    c) kantota kanto; skribota ekzerco; aŭskultota programo; aĉetota lernolibro.

6. Amato estas amata viro; amatino estas amata virino; delegito estas delegita homo; akuzito estas akuzita homo; arestoto estas
arestota homo; punato estas punata homo, punito estas punita homo, punoto estas punota homo.

Theodor Kilian - učebnice esperanta